Học viên Nguyễn Ngân Hà
K14- Chuyên ngành LL&PP dạy học âm nhạc
Trung tâm Văn hóa - Thông tin & Thể thao Quận Hà Đông, Hà Nội là nơi sinh hoạt các hình thức nghệ thuật cho các HV từ không chuyên, bán chuyên đến chuyên nghiệp trong toàn Quận. Trung tâm có một bề dày đào tạo và tạo nguồn cho nhiều tài năng nghệ thuật. Trong đó, ca khúc của nhạc sĩ Trần Hoàn được sử dụng rộng rãi trong những chương trình biểu diễn nghệ thuật và đào tạo thanh nhạc tại Trung tâm Văn hóa - Thông tin & Thể thao Quận Hà Đông, Hà Nội. Tuy nhiên, trước xu thế phát triển hiện nay của xã hội, việc dạy học ca khúc của NS Trần Hoàn cần phải nâng cao hơn nữa chất lượng dạy học, nhằm đáp ứng nhu cầu cần thiết của đông đảo quần chúng hiện nay.
1. Định hướng mục tiêu đào tạo và bổ sung ca khúc của nhạc sĩ Trần Hoàn trong chương trình dạy học thanh nhạc
Mục đích dạy học thanh nhạc cho HV ở TTVH - TT&TT Quận Hà Đông là thể hiện được các ca khúc Việt Nam, trong đó có ca khúc của NS Trần Hoàn với những yêu cầu cơ bản về kỹ thuật và khả năng biểu diễn phù hợp với đối tượng không chuyên.
Để đạt được mục tiêu đào tạo như trên, cần có những biện pháp dạy học phù hợp với đối tượng HV. Việc tổ chức dạy học trên cơ sở các biện pháp mới, kết quả học tập và rèn luyện của HV sẽ dần được nâng cao. Điều đó cũng đồng thời tác động tích cực đến việc thu hút HV theo học lâu dài tại TTVH - TT&TT Quận Hà Đông.
Ca khúc của NS Trần Hoàn khá đa dạng về thể loại và phong cách. Tuy nhiên, nổi bật hơn cả là ca khúc có chất liệu dân ca và ca khúc “nhạc nhẹ”. Để đảm bảo sự đa dạng cho HV học thanh nhạc tại TTVH - TT&TT Quận Hà Đông, cần phải bổ sung thêm ca khúc của NS Trần Hoàn vào chương trình dạy học. Việc bổ sung ca khúc sẽ đồng thời làm phong phú cho chương trình dạy học, giúp cho GV có nhiều lựa chọn cho HV học tập.
Với ca khúc của NS Trần Hoàn, ngoài các ca khúc nhạc nhẹ, cần đặc biệt quan tâm đến dạng ca khúc mang chất liệu dân gian. Đây là những ca khúc tạo nên màu sắc riêng của NS. Việc lựa chọn các ca khúc nhằm đáp ứng với nhu cầu thực tiễn, với thị hiếu của đông đảo quần chúng hiện nay. Những ca khúc được lựa chọn sẽ bám sát nội dung dạy học được phân bổ ở hai học trình theo cấp độ từ dễ đến khó. Việc bổ sung ca khúc sẽ làm cho chương trình dạy học phong phú hơn, đồng thời cũng giúp cho GV thuận lợi trong quá trình lựa chọn bài cho HV học tập.
2. Định hướng rèn luyện kỹ thuật thanh nhạc và xử lý kỹ thuật trong ca khúc mang âm hưởng dân ca
Ca khúc của NS Trần Hoàn được sáng tác dựa trên khuôn mẫu của âm nhạc cổ điển phương Tây. Trên cơ sở đó, ông đã sử dụng một cách khéo léo những chất liệu âm nhạc dân gian, làm cho các ca khúc vừa gần gũi, vừa mới lạ. Ca khúc của ông có thể được biểu hiện trên phương diện những kỹ thuật thanh nhạc phương Tây, đồng thời lại chứa đựng những đường nét dân gian rõ nét.
Với đối tượng HV ở TTVH - TT&TT Quận Hà Đông, tuy không học chuyên nghiệp nhưng cũng cần được trang bị những kỹ thuật thanh nhạc cơ bản. Những kỹ thuật như: Khẩu hình; Hơi thở; Kỹ thuật hát legato; Xử lý sắc thái, sẽ là cơ sở giúp cho HV biết cách hát đúng với yêu cầu của thanh nhạc, để từ đó nâng cao dần khả năng ca hát.
Bên cạnh việc ứng dụng kỹ thuật thanh nhạc khi hát ca khúc của NS Trần Hoàn, người hát cần phải có kiến thức nhất định về cách hát theo phong cách dân ca. Theo đó, những kỹ thuật luyến, láy theo âm hưởng dân ca cần được làm sáng tỏ, làm cơ sở cho người hát đạt được mức độ nhất định. Ngoài ra, những vấn đề về phát âm nhả chữ theo phương ngữ vùng, miền cũng cần được quan tâm rèn luyện nghiêm túc.
Như vậy, đối với ca khúc mang chất liệu dân ca, người hát đồng thời phải rèn luyện và áp dụng hai nhóm kỹ thuật và kỹ năng thể hiện: nhóm kỹ thuật thanh nhạc phương Tây và nhóm kỹ năng thể hiện theo phong cách dân ca vùng miền.
Theo định hướng trên, GV dạy ca khúc của NS Trần Hoàn phải đảm bảo hai yếu tố cần thiết: Vừa đảm bảo cho HV ứng dụng được kỹ thuật thanh nhạc trong ca khúc, vừa phải thể hiện đúng phong cách, đúng tính chất của những ca khúc mang chất liệu dân ca.
3. Biện pháp dạy học ca khúc của nhạc sĩ Trần Hoàn
3.1. Rèn luyện khẩu hình và hơi thở thanh nhạc
Tác giả Nguyễn Trung cho rằng, khi hát cẩn phải sử dụng khẩu hình. Khẩu hình đẹp sẽ tạo thành: “một âm thanh đẹp, âm vang mạnh mẽ, trong sáng và gọn gàng” [2, tr.96]. Khi hát ca khúc của NS Trần Hoàn, GV cần phải hướng dẫn HV cách mở khẩu hình đúng, “mở rộng và mềm mại (hát trên “khẩu hình ngáp”) [3, tr.153]. Đó là kỹ năng cơ bản để giúp cho HV phát âm được thoải mái, và đảm bảo “tròn vành, rõ chữ” khi hát ca khúc Việt Nam. Theo đó, GV cần hướng dẫn HV mở khẩu hình với hàm trên nhấc lên, cảm giác như đang “ngáp” và buông lỏng hàm dưới. Cách rèn luyện như vậy sẽ tạo được “khoảng rộng từ thanh quản tới môi” [3, tr.153]. GV luôn phải lưu ý HV, khi mở khẩu hình, môi luôn phải mềm mại, như vậy mới có thể linh hoạt để bật được phụ âm cũng như thuật lợi trong phát âm nhả chữ.
Các ca khúc của NS Trần Hoàn mang chất liệu âm nhạc dân gian rõ nét. Vì vậy, không nên hoàn toàn áp dụng kĩ thuật thanh nhạc phương Tây. Nếu cứng nhắc trong dạy học sẽ dẫn đến HV sẽ hát không rõ lời. Vì vậy, bên cạnh sử dụng cách luyện thanh theo phương pháp thanh nhạc phương Tây, khi dạy ca khúc của nhạc sĩ Trần Hoàn cần phải đề cao những đặc điểm ngôn ngữ vùng miền, phù hợp chất liệu âm nhạc dân gian dân tộc.
Trong thanh nhạc, hơi thở là yếu tố quan trọng, mang tính then chốt, quyết định sự hoàn thiện câu hát. Mỗi kiểu thở sẽ tạo ra luồng âm thanh khác nhau. Vì vậy, GV cần để ý đặc điểm sinh lí và cơ thể của người học để hướng dẫn rèn luyện hơi thở phù hợp.
Hướng dẫn HV rèn luyện hơi thở cần được duy trì thường xuyên và đều đặn. Khi HV được luyện tập thường xuyên mới trở thành thói quen đúng. Luyện tập thường xuyên cũng giúp cho HV nắm được cảm giác cố định của các hoạt động, từ đó mới có thể điều khiển giọng hát một cách chủ động. Tuy nhiên, tùy ở mức độ luyện tập cụ thể, GV có thể hướng dẫn HV điều khiển hơi thở nông - sâu cho phù hợp.
3.2. Rèn luyện kỹ thuật hát legato
Kỹ thuật hát legato còn được gọi là “hát liền giọng”. Đây là kỹ thuật cơ bản nhất trong thanh nhạc, cần được trang bị cho HV tại Trung tâm VHTT & TT Hà Đông. Ca khúc nhạc sĩ Trần Hoàn với tính chất du dương, uyển chuyển, cần phải ứng dụng legato một cách khéo léo, sao cho đảm bảo được sự mượt mà trong tuyến giai điệu.
Muốn giải quyết được vấn đề này, GV nên lựa chọn bài tập luyện đơn giản, sau đó nâng dần độ khó tùy theo sự tiến bộ của HV.
Với HV học thanh nhạc tại TTVH - TT&TT Quận Hà Đông, cần hướng dẫn rèn luyện một cách đều đặn để giúp họ thành thạo kỹ thuật legato, là kỹ thuật quan trọng trong hát ca khúc trữ tình nói chung, ca khúc của NS Trần Hoàn nói riêng. Khi HV đảm bảo nắm vững kỹ thuật legato mới có thể đảm bảo hát ca khúc Trần Hoàn với sự chuyển âm thanh mượt mà, liên tục mà không bị ngắt quãng.
Để hát liền giọng đạt được yêu cầu, khi dạy hát ca khúc Trần Hoàn, GV cần hướng dẫn hát liền theo tuyến giai điệu ở từng câu, từng ca từ. HV cần phân định rõ nguyên âm và phụ âm để rèn luyện kỹ lưỡng. Với nguyên âm cần mở khẩu hình đẹp để tạo âm thanh mượt mà, với phụ âm cần phát âm nhanh, gọn, đặc biệt đối với những phụ âm khép tiếng (c, ch, nh, ng, p, t,...), cần kéo dài đủ trường độ bằng cách kéo dài từ nguyên âm, sau đó từ từ khép lại mở phụ âm. Cách xử lý như vậy làm cho những từ có phụ âm không bị khép lại quá sớm, âm thanh sẽ vang trên khoang mũi thanh thoát hơn.
3.3. Xử lý sắc thái
Xử lý sắc thái là kỹ năng cần thiết, giúp cho người hát có thể truyền tải được tính chất và yêu cầu về nội dung của ca khúc. Đây là một phương thức diễn tả sự tinh tế của tác phẩm, vì vậy, HV cần được rèn luyện để có thể đạt được những yêu cầu của nghệ thuật ca hát.
Trước tiên cần giúp cho HV hiểu rèn luyện sắc thái chính là trang bị kỹ năng để thể hiện tình cảm của người hát. Phương tiện biểu hiện rõ nhất là tạo nên âm thanh to dần và nhỏ dần.
Sắc thái trong một tác phẩm âm nhạc phụ thuộc độ mạnh nhẹ, to nhỏ. Rèn luyện cách xử lý sắc thái sẽ người hát điều tiết hơi thở tốt hơn, và làm cho âm thanh đạt được sự ổn định trong suốt độ dài của nốt nhạc.
Rèn luyện kỹ thuật hát sắc thái với sự điều tiết âm thanh sẽ giúp cho người hát thể hiện được cảm xúc. Tuy nhiên, để âm thanh đạt được độ mạnh nhẹ, to nhỏ theo yêu cầu cùa ca khúc, HV cần phải đạt được vị trí âm thanh ổn định mới có thể tạo nên âm thanh đều đặt, liền mạch mà không bị ngắt quãng ngay cả khi hát rất to hoặc rất nhỏ.
Xử lý sắc thái là kỹ thuật quan trọng trong rèn luyện giọng hát rèn luyện hát. Tuy nhiên, không chỉ đơn giản là hát to dần hoặc nhỏ dần, để tăng giảm âm thanh của giọng hát. Thông qua rèn luyện hát sắc thái, GV cần lưu ý HV tạo nên tiếng hát có sự liên kết liền mạch của giai điệu, rèn luyện hơi thở hợp lý và đảm bảo sự vang, sáng, tròn đều của giọng hát.
3.4. Xử lý kỹ thuật trong ca khúc mang âm hưởng dân ca
Tiếng Việt là ngôn ngữ đa thanh, phong phú về ngôn ngữ. Đặc biệt cách phát âm vùng miền đã tạo nên những đặc điểm riêng riêng biệt. Vì vậy, khi dạy hát các ca khúc mang âm hưởng dân ca, GV cần phải lưu ý tìm hiểu chất liệu dân ca, cùng với cách phát âm theo thổ ngữ địa phương, đã được tác giả kế thừa, sáng tạo trong ca khúc. Đó là hành trang giúp cho GV có thể hướng dẫn HV những kỹ năng cần thiết để thành công trong học tập và rèn luyện.
Luyến, láy xuất hiện hầu hết trong các sáng tác của NS Trần Hoàn, thể hiện rõ nét những chất liệu dân ca đã được ông tiếp thu, đưa vào ca khúc. Để giúp cho việc hát luyến, láy được thuận lợi, vì vậy, cần nghiên cứu, lựa chọn một số mẫu luyện tập phù hợp với HV ở Trung tâm VHTT & TT Quận Hà Đông.
Về vấn đề phát âm nhả chữ theo phương ngữ vùng, miền, trong cuốn Phương pháp hát tốt Tiếng Việt, tác giả Trần Ngọc Lan đã chia các nguyên âm có độ lớn mở khẩu hình như sau: “Các nguyên âm hàng trước: e-ê-i/y - khẩu hình bẹt hoặc mở ngang, khoang miệng hẹp; các nguyên âm hàng giữa: a/ă/â- ơ - ư - khẩu hình mở rộng vừa, lưỡi gà hạ thấp, khoang miệng mở vừa chiều ngang và chiều dọc; các nguyên âm hàng sau: o-ô-u - khẩu hình tròn, môi hơi nhô ra trước” [5, tr.156]. Tuy nhiên, nhạc sĩ Trần Hoàn đã viết các ca khúc mang âm hưởng dân ca của nhiều vùng miền khác nhau. Vì vậy, bên cạnh việc tìm hiểu cách phát âm theo dấu giọng phổ thông, GV cần phải nghiên cứu cách sử dụng thổ ngữ địa phương theo vùng miền.
Để làm rõ cách phát âm của từng vùng, GV cần phải tìm hiểu chất liệu âm nhạc, nắm vững ngữ điệu giọng nói địa phương. Đó sẽ là cơ sở để GV có thể hướng dẫn HV hát tốt ca khúc mang chất liệu dân ca của nhạc sĩ Trần Hoàn tại TTVH TT&TT Quận Hà Đông.
Nhạc sĩ Trần Hoàn đã khai thác chất liệu dân ca để sáng tạo nên những ca khúc trữ tình, ấm áp, đằm thắm và nhẹ nhàng, cùng với những yêu cầu về cách phát âm vùng miền.
Để hát hay ca khúc của nhạc sĩ Trần Hoàn, ngoài vấn đề luyện thanh để nâng cao chất lượng giọng hát, còn phải rèn luyện kỹ thuật phát âm, nhả chữ phù hợp với phương ngữ từng vùng. Đây là yêu cầu cơ bản cần được đáp ứng cho các HV tại TTVH - TT&TT Quận Hà Đông. Như vậy, khi dạy hát ca khúc của nhạc sĩ Trần Hoàn, GV đặc biệt lưu ý cách phát âm, nhả chữ, sao cho người học hát được đúng màu sắc, tính chất và nội dung thể hiện.
Dạy học ca khúc của NS Trần Hoàn cho HV tại TTVH - TT&TT Quận Hà Đông là một trong những yêu cầu cần thiết, nhằm đáp ứng nhu cầu học tập của đông đảo quần chúng. HV khi học ca khúc của NS Trần Hoàn sẽ được trang bị kỹ thuật nền tảng của thanh nhạc, đồng thời được học và rèn luyện cách hát phù hợp với ca khúc mang chất liệu dân ca. Đó sẽ là cơ sở giúp cho HV nâng cao dần khả năng ca hát và khả năng biểu diễn của HV sẽ được phát triển, có thể ứng dụng vào thực tế. Những nghiên cứu về dạy ca khúc của NS Trần Hoàn cùng những biện pháp dạy học sẽ góp phần nâng cao chất lượng dạy học hát trong giai đoạn hiện nay tại trung tâm.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
- Mai Khanh (1997), Sách học Thanh nhạc, Nxb Trẻ.
- Nguyễn Trung Kiên (2001), Phương pháp Sư phạm Thanh nhạc, Viện Âm nhạc, Hà Nội.
- Nguyễn Trung Kiên (2014), Những vấn đề sư phạm Thanh nhạc, Nxb Âm nhạc.
- Hồ Mộ La (2005), Phương pháp dạy thanh nhạc, Nxb Từ điển bách khoa.
- Trần Ngọc Lan (2011), Phương pháp hát tốt tiếng Việt trong nghệ thuật ca hát, Nxb Giáo dục, Hà Nội.