Hội thảo khoa học: Lý luận phê bình âm nhạc
TS. Trần Hoàng Tiến
Trưởng khoa Văn hóa nghệ thuật
Trường ĐHSP Nghệ thuật TW
1.Vì sao phải định hướng sáng tác, biểu diễn, lý luận âm nhạc tại Hà Nội?
Hà Nội là thủ đô nước CHXHCN Việt Nam, trung tâm chính trị, kinh tế, văn hóa cả nước, nơi mà dòng chảy văn hóa- nghệ thuật của dân tộc Việt Nam cùng về tụ hội. Điều này cho thấy văn hóa- nghệ thuật nói chung, âm nhạc nói riêng luôn là những đặc trưng nổi bật trong đời sống sinh hoạt tinh thần của người dân. Những tác phẩm (âm nhạc) được công chúng cả nước biết đến phần lớn đều biểu diễn ở Hà Nội. Như vậy, Hà Nội là nơi đón nhận và góp phần hình thành hệ thức giá trị xã hội, từ giao hưởng, thính phòng đến ca khúc phổ thông. Tiêu biểu là bài hát Như có Bác trong ngày vui đại thắng (Phạm Tuyên) và nhiều bài khác.
Dưới góc độ phổ quát, Hà Nội là nơi thẩm định và phổ biến nghệ thuật âm nhạc vì những lý do sau:
- Hiểu biết và trình độ âm nhạc của người dân thủ đô tương đối đa dạng, công chúng vẫn thuộc và yêu thích những sáng tác cách đây hàng chục năm. Ví dụ, các nhạc phẩm của Đoàn Chuẩn- Từ Linh vẫn có lượng khán thính giả riêng. Nhiều ca khúc sáng tác về Hà Nội trong giai đoạn kháng chiến chống Pháp, chống Mỹ cứu nước vẫn được mọi người đón nhận như niềm tự hào như: Người Hà Nội (Nguyễn Đình Thi), Tiến về Hà Nội (Văn Cao) Bài ca Hà Nội (Vũ Thanh), Hà Nội niềm tin và hy vọng (Phan Nhân) và nhiều ca khúc về Hà Nội được sáng tác sau giai đoạn 1975.
- Hà Nội tập trung những cơ quan truyền thông, kênh đại chúng chính thức của các sự kiện, hiện tượng văn hóa, đặc biệt là âm nhạc. Đây là điều kiện thuận lợi để tác phẩm âm nhạc nhanh chóng hòa nhập với xã hội, sự tiếp nhận tác phẩm âm nhạc hiện nay chủ yếu qua con đường này.
- Những người hoạt động sáng tác, lý luận âm nhạc (chuyên nghiệp và không chuyên nghiệp) đông đảo nhất cả nước. Các tổ chức nghề nghiệp là Hội nhạc sĩ Việt Nam, Hội Âm nhạc Hà Nội có trụ sở chính thức ở Hà Nội, ngoài ra nhiều đoàn ca múa, nhà hát được tái đầu tư xây dựng quy mô, nơi anh chị em nghệ sĩ xây dựng các chương trình biểu diễn. Điển hình là lễ kỷ niệm 1000 năm Thăng Long- Hà Nội đã tập hợp số lượng hàng ngàn diễn viên biểu diễn liên tục trong nhiều ngày.
- Hà Nội cũng là nơi có số lượng tạp chí, ấn phẩm văn hóa nghệ thuật nhiều nhất cả nước. Thường xuyên đăng tải các công trình, bài viết về âm nhạc đương đại, dân gian, truyền thống Việt Nam và nước ngoài.
- Hà Nội có nhiều cơ sở đào tạo âm nhạc chính thống như Học viện Âm nhạc Quốc gia Việt Nam, trường Đại học Văn hóa nghệ thuật Quân Đội, trường Đại học Sư phạm Nghệ thuật TW…có uy tín và bề dầy đào tạo.
Sơ lược mấy lý do trên để thấy vai trò của những người sáng tác, lý luận, biểu diễn âm nhạc chuyên nghiệp đối với đời sống văn hóa tinh thần người dân thủ đô, ngược lại cần có biện pháp, suy nghĩ của đội ngũ những người hoạt động âm nhạc đối với xây dựng kế hoạch trung hạn trước mắt và dài hạn cho tương lai, thúc đẩy sự nghiệp âm nhạc có bước phát triển tốt hơn. Trong giai đoạn hiện nay, trách nhiệm định hướng công tác quản lý, quy hoạch ngành âm nhạc tại Hà Nội cần đến đóng góp tất cả nhạc sĩ sáng tác, lý luận, biểu diễn. Không chỉ làm công việc chuyên môn hàng ngày, mà tham gia vào xây dựng nhiệm vụ chiến lược để âm nhạc có vị trí xứng đáng trong quá trình CNH-HĐH ở Việt Nam.
2. Mấy ý kiến về hoạt động âm nhạc hiện nay ở Hà Nội
2.1 Những yếu tố tích cực:
- Đội ngũ âm nhạc được trẻ hóa, nhiều nhạc sĩ được đào tạo chính quy, bài bản về sáng tác, lý luận, biểu diễn (đại học, sau đại học). Họ có nhiệt tâm, muốn khẳng định, tìm con đường phát triển tài năng cá nhân, đặc biệt trong sáng tác và biểu diễn.
- Nhiều tác phẩm về khí nhạc được công chúng quan tâm hơn, các lĩnh vực nghệ thuật khác như: điện ảnh, sân khấu, múa luôn kết hợp chặt chẽ với nhạc sĩ sáng tác âm nhạc như điều kiện tiên quyết không thể thiếu, do đó thị trường âm nhạc mở rộng các cơ hội giúp nhạc sĩ thể hiện khả năng.
- Các đoàn ca múa địa phương đều có mối quan hệ hợp tác với nhạc sĩ ở Hà Nội (theo điều kiện và khả năng) để sáng tác, phối khí, đạo diễn chương trình nhằm nâng cao chất lượng, đổi mới phong cách nghệ thuật phù hợp với điều kiện thực tế đang diễn ra tại các vùng miền.
- Những sự kiện văn hóa luôn có sự đóng góp chủ lực của nhạc sĩ, ca sĩ, yếu tố tạo nên sự hấp dẫn, thu hút sự chú ý của công luận.
- Định tính và định lượng ngành âm nhạc nói chung và sáng tác, biểu diễn nói riêng đang có những chuyển biến, tìm tòi để đáp ứng đòi hỏi khắt khe về nghệ thuật không chỉ công chúng mà còn là ý thức của người làm nghề âm nhạc.
Những yếu tố tích cực trên giúp cho bức tranh âm nhạc Hà Nội sống động, nhiều màu sắc, nhưng cũng trở nên tương đối tự do trong sáng tạo, đặc biệt ở phần ca từ trong một số ca khúc (ít hình tượng văn học, nhiều ngẫu hứng trong lời ca).
2.2 Một vài hiện tượng cần lưu ý:
Những biến đổi đa dạng của cuộc sống, trong bất cứ hoàn cảnh nào cũng cần đến sự định hướng của các nhà quản lý âm nhạc và tính tự nguyện, tự giác của những người đang sống bằng nghề âm nhạc. Những hiện tượng, tạm gọi là lệch chuẩn trong sáng tác, biểu diễn (chủ yếu trong nhạc nhẹ, nhạc phổ thông) đang gây những phản cảm từ xã hội như:
- Sao chép ý tưởng, vay mượn nhạc nước ngoài vào sáng tác (bằng giai điệu, chuyển dịch lời ca, phối khí…) đang được áp dụng với mức độ tinh vi và nhiều dạng khác nhau.
- Thị hiếu tầm thường, thỏa mãn bản năng kết hợp với ca khúc hóa âm nhạc, khai thác khía cạnh tâm tư, tình cảm đang làm suy yếu dần âm nhạc chuyên nghiệp (nhạc giao hưởng ít tính cạnh tranh ngoài thị trường, phải sử dụng đến nguồn tài trợ trong và ngoài nước mới biểu diễn. Hoặc các nhóm nhạc thính phòng có số lượng biểu diễn thấp, không thường xuyên). Thực trạng đang diễn ra: ca sĩ hát nhạc nhẹ đắt sô biểu diễn, còn ca sĩ hát thính phòng đang tự tìm hướng để hòa nhập xã hội. Điều đó gây nên hiệu ứng: âm nhạc chuyên nghiệp chuyển thành loại dịch vụ như nhiều dịch vụ phục vụ sinh hoạt bình thường trong đời sống.
- Các bài báo phê bình âm nhạc ít nhận được sự quan tâm của xã hội. Do đó chức năng định hướng thẩm mỹ chưa được người dân đón nhận với tư cách là chủ thể. Chưa tính số lượng hàng năm, một số công trình âm nhạc học, hoặc có đề cập đến âm nhạc lại càng ít thông tin trao đổi chung trong giới âm nhạc.
- Nhiều nhà lý luận âm nhạc ít viết bài, hoặc viết nhỏ giọt những chuyên khảo, bài báo về tình hình âm nhạc Việt Nam. Do đó trên các trang website, báo hàng ngày hiện nay, mục âm nhạc do nhiều phóng viên (ngoài lĩnh vực âm nhạc) viết về những chuyện của các ,sao” (ca sĩ là chủ yếu) về tình yêu, hôn nhân, sì căng đan, không có giá trị khoa học, chủ yếu phục vụ bạn đọc tuổi teen, một bộ phận thanh niên hiếu kỳ.
- Một số nhạc sĩ sáng tác, ca sĩ trẻ có một số thành công bước đầu đã ngộ nhận thái quá về bản thân, thậm chí nhận thức chưa đầy đủ những giá trị đạt được của nhiều thế hệ nhạc sĩ đi trước. Ở đây, người viết bài này muốn nhấn mạnh sự điều chỉnh lại cho lớp trẻ về tính kế thừa giữa các thế hệ nhạc sĩ, đây là vấn đề đạo đức lối sống phải gắn liền với truyền thống dân tộc. Sự khiêm nhường của nhiều thế hệ nhạc sĩ cha ông cần được nhạc sĩ trẻ tiếp thu, học tập, đó là đạo lý của người Việt Nam.
3. Phương hướng và vài giải pháp:
Với tinh thần trách nhiệm và mong muốn âm nhạc ở Hà Nội ngày càng chất lượng, có nhiều giá trị hơn nữa đối với đời sống văn hóa hiện nay. Người viết xin nêu mấy phương hướng sau:
3.1. Xây dựng chiến lược quy hoạch toàn bộ đội ngũ người làm âm nhạc chuyên nghiệp và không chuyên ở Hà Nội, cho dù có là thành viên hội Âm nhạc Hà Nội hay không. Xin được trao đổi kỹ hơn cụm từ quy hoạch, nghĩa là chúng ta cần phải làm một số công việc sau (đây chỉ là quan điểm riêng của người viết):
- Thống kê, phân loại số lượng nhạc sĩ sáng tác, lý luận, biểu diễn đã và đang tham gia hoạt động âm nhạc từ trước đến năm 2010. Mặc dù đây là công việc phức tạp, nhiều khó khăn nhưng rất cần làm, bởi sẽ đem lại hiệu quả, giá trị cao đối với xã hội và đất nước.
- Lập biểu đồ, bản đồ âm nhạc Hà Nội với các vùng cư trú, đặc điểm sinh hoạt văn hóa nghệ thuật (vùng lõi Hà Nội cổ, vùng đệm và vùng ngoài của khu vực Hà Nội mở rộng). Ví dụ, ở đâu có hát cửa đình, hát ca trù, quá trình hình thành và phát triển các loại hình dân ca Hà Nội. Những phường hát chèo, rối nước ở Hà Nội thuộc khu vực nào…
- Thành lập những nhạc sĩ có tâm huyết, tập trung xây dựng Atlat âm nhạc Hà Nội với tiêu chí đặc trưng, thành công và quá trình lịch sử hoạt động của các nhạc sĩ từ những năm đầu thế kỷ XX trở lại đây.
- Tìm hướng xuất bản các tác phẩm, công trình lý luận, bài viết của nhạc sĩ Hà Nội. Quy lại trong các Tổng tập nhạc sĩ Hà Nội theo định kỳ từng năm và 5 năm một lần.
- Nghệ thuật âm nhạc dân gian Hà Nội có bề dày lịch sử văn hiến, văn hóa 1000 năm (từ thời Lý đến nay) rất cần nghiên cứu, sưu tầm và sự tham gia của nhiều nhà nghiên cứu âm nhạc học với sự đầu tư thích đáng của nhà nước, xã hội. Nếu công trình này hoàn thành, sẽ là bộ biên niên sử âm nhạc Hà Nội mang tầm vóc quốc gia. Hiện nay, chỉ thấy một vài công trình chưa toàn diện, đầy đủ, chi tiết về âm nhạc dân gian Hà Nội.
- Phát triển hơn nữa Quỹ trao giải thưởng cho các lĩnh vực sáng tác, biểu diễn đương đại, và Quỹ thành tựu trao cho các cá nhân có thành tích, tương tự như các lĩnh vực văn hóa khác đang thực hiện. Khuyến khích sáng tác, biểu diễn khí nhạc, đây là yếu tố cơ bản để âm nhạc Việt Nam hòa nhập với khu vực ASEAN và quốc tế.
3.2. Nâng cao chất lượng sáng tác, biểu diễn, lý luận âm nhạc nhằm tạo nên những tác phẩm, công trình khoa học có giá trị, tạo ảnh hưởng sâu rộng đến công chúng. Vai trò này rất cần sự tham gia của các nhà phê bình, lý luận âm nhạc chuyên nghiệp chứ không phải chỉ các nhà báo viết chung chung, đại khái rồi đưa ra những nhận xét chủ quan, thiếu tính xác đáng, chuyên sâu.
3.3. Giáo dục thẩm mỹ nghệ thuật cho người Hà Nội, không để hiện tượng lệch chuẩn, tầm thường hóa âm nhạc (nhiều người trẻ tuổi hiện nay đang hiểu âm nhạc chuyên nghiệp qua ca khúc và chỉ nghe ca khúc, coi đây là hiểu biết âm nhạc). Tất nhiên, không phủ định hiện nay âm nhạc được công chúng tiếp nhận bằng lời ca, đối tượng thưởng thức âm nhạc chỉ thích xem và nghe ca khúc (đặc biệt là ca khúc nhạc nhẹ hoặc mang phong cách dân gian đương đại). Cần có những giải pháp đồng bộ, có mục đích để mọi người cùng hiểu các tác phẩm khí nhạc nổi tiếng thế giới và Việt Nam. Mở rộng hình thức câu lạc bộ âm nhạc với nhiều chuyên đề khác nhau, nhằm thu hút sự quan tâm, chú ý của từng đối tượng công chúng (trung niên, thanh niên, thiếu niên nhi đồng…).
3.4. Đẩy mạnh xã hội hóa lĩnh vực âm nhạc bằng nhiều hình thức hợp tác, liên kết giữa sáng tác, biểu diễn với các mô hình kinh tế thị trường. Gây nguồn quỹ tài trợ, đáp ứng kinh phí để hoạt động và tổ chức các chương trình âm nhạc. Tạo cầu nối giữa nhạc sĩ với công chúng qua các công ty tổ chức sự kiện để người dân gần gũi, trao đổi trực tiếp với giới âm nhạc chuyên nghiệp, không qua gián tiếp như xem trên truyền hình hoặc qua các bài viết.
4. Tóm lại: Âm nhạc là loại hình nghệ thuật phổ biến nhất ở Việt Nam (so với múa, kịch). Điều này vừa là niềm tự hào chung, vừa là trách nhiệm to lớn của những người hoạt động âm nhạc. Thông qua cuộc tọa đàm Đời sống âm nhạc và hoạt động phê bình hiện nay, người viết bài này chỉ mong muốn góp thêm vài ý kiến nhỏ, để các nhà quản lý, tổ chức âm nhạc Hà Nội lắng nghe và thấu hiểu thực trạng theo hướng tích cực nhất. Tích cực ở chỗ, chúng ta đã làm được nhiều việc, nhưng cũng còn nhiều việc dang dở, phải tiếp tục trong giai đoạn từ nay đến 5,10 năm sau (chiến lược định hướng âm nhạc 2011-2020).
Người viết không dám bàn cái vĩ mô, vì trách nhiệm đó của ban chấp hành Hội nhạc sĩ Việt Nam (mà người viết cũng là 1 hội viên), chỉ bàn cái tiểu tiết loanh quanh địa bàn Hà Nội. Nhưng cần khẳng định, Hà Nội luôn mang tầm vóc, vị trí đặc biệt đối với cả nước, do đó định hướng phát triển âm nhạc Hà Nội chính là thúc đẩy sự phát triển âm nhạc đất nước ta trong tình hình mới theo hướng hiệu quả, chất lượng, sát với thực tế xã hội yêu cầu.
Đó không chỉ là nguyện ước của người viết, mà chắc là tiếng nói tâm huyết chung của các nhạc sĩ về nền âm nhạc Việt Nam.
Mong tất cả các bác, các chú, các cô và anh chị em đồng nghiệp lắng nghe!