Hồng Kim Phi
Văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, bản sắc văn hóa của dân tộc như là " thẻ căn cước” để phân biệt dân tộc này với dân tộc khác. Vì vậy, việc bảo tồn và phát triển các giá trị văn hóa dân tộc luôn là vấn đề thời sự trong mọi thời đại. Nhắc đến văn hóa phi vật thể Vĩnh Phúc, chúng ta không thể không nhắc đến điệu hát Trống Quân Đức Bác- Sông Lô - Một nét sinh hoạt văn hóa đã tồn tại lâu đời và gắn bó với người dân nơi đây như một di sản được truyền từ đời này sang đời khác.
Dân ca Trống quân Đức Bác là một loại hình diễn xướng đã xuất hiện và tồn tại trong đời sống văn hóa tinh thần của quần chúng nhân dân Vĩnh Phúc từ rất lâu đời. Trải qua bao biến động của lịch sử, loại hình sinh hoạt dân gian này dến nay vẫn tồn tại với những nét khác biệt, thể hiện sự tinh tế và tính bản địa đặc sắc. Tuy nhiên trong xu thế hội nhập quốc tế, quá trình toàn cầu hóa đang diễn ra nhanh chóng thì việc bảo tồn và phát huy làn điệu đọc đáo này thông qua hình thức truyền dạy là điều vô cùng cần thiết.
Hát Trống quân Đức Bác là một loại hình sinh hoạt âm nhạc dân gian đặc sắc, được coi là một trong những “đặc sản” của văn hóa địa phương, cùng với sự xuất hiện lâu đời và có sức sống bền vững trong lòng nhân dân lao động. Dân ca Trống quân Đức Bác đã được mài giũa, chắt lọc qua nhiều thế kỷ và có giá trị nghệ thuật rất lớn; đã góp phần vào việc giáo dục tư tưởng, tình cảm cho quần chúng nhân dân, làm phong phú thêm kho tàng văn hóa truyền thống của dân tộc.
Trống quân Đức Bác được tổ chức vào mùa xuân (còn gọi là hát “Xoan”; chữ “Xoan” chính là chữ “Xuân” đọc chệch đi vì phạm với tên húy của một vị công chúa con Vua Hùng thời đó), thường diễn ra trước bãi sông làng Đức Bác sau đó mới đi dần vào đến sân đình làng. Khi vào hội hát Trống quân, các trai làng Đức Bác giang rộng tay đón các cô đào Phù Ninh đến hát giao duyên với làng bên này. Lên đến bờ họ sánh vai nhau vừa đi vừa hát, cuộc hát mang tính chất diễu hành. Các cô đào đeo trên ngực một chiếc trống con (do chính tay các chàng trai chuẩn bị và đã được tuyển chọn là những chiếc trống tốt nhất) các chàng trai vừa hát vừa cầm dùi gõ vào mặt trống. Từng cặp, từng cặp đối mặt với nhau, nữ đi giật lùi, nam tiến về phía trước. Họ cứ vừa đi vừa hát như vậy cho đến tận cửa đình làng. Buổi hát kéo dài từ trưa đến tối, với một quang cảnh thật sinh động và hấp dẫn. Cứ thế, người hát đi, kẻ đáp lại, lời ca mộc mạc, tình ý mặn nồng đắm đuối. Hát Trống quân là loại hình dân ca đối đáp tỏ tình trai gái phổ biến của vùng đồng bằng và trung du Bắc Bộ. Giai điệu giao duyên của Trống quân Đức Bác là lối hát trao gửi tình yêu có sức sống mãnh liệt, tất cả đã toát lên rất rõ nét của tín ngưỡng phồn thực. Âm nhạc của Trống quân Đức Bác được nhìn nhận và xem xét chủ yếu dựa trên các bản ký âm. Làn điệu Trống quân Đức Bác có giai điệu ngắn, nhanh, mạnh, rất gần gũi với tiếng nói thường ngày của người dân lao động, thường được hát ở nhịp chẵn - nhịp 2/4 với sự xuất hiện mô hình tiết tấu đảo phách. Đặc điểm nổi bật của Trống quân Đức Bác là lối tiến hành giai điệu, với phần hát của nam (âm chủ) thường cao hơn phần hát của nữ (âm chủ) trong khoảng một quãng 4 đúng, trong giai điệu thường thấy có bước nhảy quãng 4 đúng và quãng 5 đúng. Trong nội hàm của tác phẩm không có cao trào, phần lớn giai điệu thường vận hành trong phạm vi âm vực một quãng 8 . Sự bó hẹp giai điệu trong Trống quân Đức Bác là một đặc điểm rất riêng khác với Trống quan các vùng khác. Chính nhờ âm vực hẹp mà làm cho người hát dễ dàng thể hiện được và nó còn phù hợp với nhiều đối tượng khác nhau, đồng thời phù hợp với tính chất và nội dung của lối hát “tâm tình, giãi bày” khiến cho cuộc hát kéo dài mà người hát không bị tốn sức. Mặt khác, căn cứ vào các giọng hát hiện nay ở Đức Bác thì hát Trống quân ở đây được trình diễn bằng một lối hát tự nhiên, không sử dụng kỹ thuật âm thanh phức tạp như hát các loại hình dân ca khác cần phải đạt được : rung và nẩy hạt. Đôi khi nghệ nhân còn có cách nhả chữ gần với giọng nói. Điều đó khiến cho giai điệu trong hát Trống quân Đức Bác bên cạnh tính trữ tình vẫn giữ được dáng vẻ dân giã, quyến rũ.Trống quân Đức Bác có lời văn trong sáng, lời thơ cũng như lối gieo vần có phong cách riêng. Thể thơ lục bát được sử dụng nhiều, có nội dung chứa chan tình cảm, nhưng cũng rất dí dỏm và tươi trẻ. Ngoài những bài đã được phổ biến, các chàng trai, cô gái trong khi diễn xướng còn tự sáng tạo các câu hát để đối đáp, so tài.
Ảnh: Hát Trống Quân Đức Bác- Sông Lô
Trống quân Đức Bác luôn có vị trí và vai trò quan trọng trong đời sống của người dân Đức Bác nói riêng và người dân Vĩnh Phúc nói chung; là phương tiện chuyển tải nội dung giáo dục tình cảm; là cầu nối để các chàng trai, cô gái đến với nhau, gửi gắm tình yêu thương cho nhau. Những đêm trăng sáng, những ngày nông nhàn hay những buổi tiệc mừng, giai điệu của Trống quân Đức Bác lại vang lên: bà hát cháu nghe, ông hát bà cổ vũ.. tiếng trống hòa vào tiếng hát dìu dặt làm ấm xóm làng… Hát Trống quân Đức Bác cũng còn là phương tiện để những người cao tuổi của làng, trong những dịp lễ hội hay hôn lễ, giáo dục con cháu đạo làm người, tình yêu nước thương nòi; cũng qua những giai điệu âm nhạc cầu cúng mà chuyển lời thỉnh cầu tới thần linh, cầu những điều tốt đẹp đến với gia đình, xóm làng; mong quốc thái, dân an, mùa màng bội thu, làm ăn phát đạt và cuộc sống ấm no hạnh phúc.
Truyền dạy Trống quân Đức Bác ở Vĩnh Phúc là một hoạt động thuộc lĩnh vực văn hóa và giáo dục nhằm mục tiêu bảo tồn và phát huy vốn âm nhạc cổ truyền của Vĩnh Phúc nói riêng đồng thời góp phần giáo dục nhân cách, hình thành văn hóa thẩm mỹ âm nhạc và cũng là phương tiện phát triển con người mới trong giai đoạn hiện nay. Hoạt động truyền dạy Trống quân Đức Bác đã được tổ chức ở nhiều nơi trên địa bàn tỉnh Vĩnh Phúc nhằm đạt được các danh hiệu ở các đợt hội thi, hội diễn ở địa phương cũng như trên toàn quốc. Việc truyền dạy dân ca Trống quân Đức Bác ở Vĩnh Phúc là biện pháp hữu hiệu nâng cao công tác bảo tồn và phát huy giá trị âm nhạc dân gian của tỉnh, mặt khác còn góp phần nâng cao chất lượng giáo dục nghệ thuật, giáo dục nhân cách con người một cách toàn diện trong giai đoạn đất nước đang bước vào thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa.
Cần khẳng định thêm một lần nữa, dân ca Trống quân Đức Bác là một di sản văn hóa phi vật thể của nhân dân Vĩnh Phúc nói riêng và của kho tàng âm nhạc dân gian Việt Nam nói chung. Nó là nghệ thuật có giá trị lịch sử lâu đời, một không gian văn hóa rộng lớn gắn liền với đời sống cư dân. Tuy nhiên, chúng ta cũng đang đứng trước sự thách thức trong việc bảo tồn và phát huy giá trị của loại hình nghệ thuật độc đáo này. Dân ca, bản thân nó là loại hình nghệ thuật truyền khẩu, sẽ bị mài mòn theo năm tháng nếu không có biện pháp bảo tồn và lưu giữ thích đáng. Vì vậy, để bảo tồn và phát triển dân ca Trống quân Đức Bác vượt qua mọi bão táp của thời gian ,đòi hỏi sự chung tay chung sức của toàn thể nhân dân Vĩnh Phúc nhằm phát huy những giá trị vốn có của loại hình nghệ thuật dân gian này, góp phần xây dựng nền văn hóa Vĩnh Phúc tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc.
Tài liệu tham khảo
1. Bùi trọng Hiền (2012), " Hát Trống Quân người Việt", Văn hóa nghệ thuật, (322).
2. Phạm Lê Hòa (2009), Những âm điệu cuộc sống, Nxb Âm nhạc.
3. Phạm Minh Hương (2004), Trống quân Đức Bác, Luận văn Thạc sĩ Văn hóa học, Viện nghiên cứu Văn hóa, Viện Khoa học xã hội Việt Nam.
4. Tú Ngọc (1994), Dân ca người Việt, Nxb Âm nhạc Hà Nội.